Τέχνη και άνθρωπος

Από τις απαρχές ακόμα της ανθρωπότητας το φαινόμενο της τέχνης είναι άρρητα συνδεδεμένο με την πορεία και την εξέλιξη του ανθρώπου.

Από τις πρωτόγονες σπηλαιογραφίες του σπηλαίου Σοβέ γύρω στα 35. 000 χρόνια πριν, μέχρι τη ριζοσπαστική φορμαλιστική αφαίρεση του περασμένου αιώνα και το σύγχρονο μεταμοντερνισμό η τέχνη επηρεάζει, συναρπάζει, γίνεται μέσο έκφρασης αλλά και διχάζει τον άνθρωπο.

Από τον πρωτόγονο άνθρωπο χρησιμοποιήθηκε σαν εργαλείο “μαγικών” τελετουργεικών σηματοδοτώντας μία εσκεμμένη προδιάθεση του ανθρώπου να έρθει σε δημιουργική αντιπαράθεση με τους άγριους και αδάμαστους νόμους της φύσης. Μέσω της τέχνης προσπαθούσε να οικειοποιήσει τους παράγοντες που του προκαλούσαν φόβο και απορία -εξού και οι ζωγραφιές άγριων και επικίνδυνων ζώων.

Από τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς θεωρήθηκε σαν μία συνειδητή ανθρώπινη δραστηριότητα η οποία κινείται στον αντίποδα της προ-υπάρχουσας αναπόφευκτης αναγκαιότητας του φυσικού κόσμου. Ουσιαστικά σηματοδοτεί το πέρασμα του ανθρώπου από τη φύση στον πολιτισμό.

Πάντα επηρεασμένη και κινούμενη από τις συνθήκες της κάθε εποχής αποτελεί μέσο ιστορικής έρευνας και κατά κάποιο τρόπο ένα “παράθυρο” με θέα στο παρελθόν.

Στην κλασσική αρχαιότητα όπου άκμασε η επιστήμη, η φιλοσοφία και ο πολιτισμός και οι συνθήκες ήταν πρωτόγνωρα καλές για τους τότε Έλληνες, βλέπουμε μία τέχνη αρμονική και ταυτόχρονα μεγαλόπρεπη. Μία τέχνη που προσπαθεί ή μάλλον πετυχαίνει την απόλυτη αισθητική αρμονία στηριζόμενη σε μαθηματικές αναλογίες όπως η “χρυσή τομή” και η λογαριθμική σπείρα πάνω στην οποία είναι σχεδιασμένος ο Παρθενώνας και διάφορα αγάλματα όπως ο δισκοβόλος (το άγαλμα του χιλιάρικου για όσους πρόλαβαν τις δραχμές).

Στην αρχαία Ρώμη αλλά και στα σύγχρονα καθεστώτα του Ναζισμού και του Κομμουνισμού αποτέλεσε ισχυρότατο εργαλείο πολιτικής προπαγάνδας. Ο αυτοκράτορας Οκταβιανός έγινε αυτοκράτορας χρησιμοποιώντας τη δύναμη της εικόνας και κατασκευάζοντας τον περίφημο αδριάντα του, γνωστό σήμερα ως “Αύγουστος της Prima Porta” που βρίσκεται στο μουσείο του Βατικανού. Οι Ναζί μέσω της προπαγάνδας τους έπεισαν το μεγαλύτερο μέρος του γερμανικού λαού όχι μόνο να μισήσει τους Εβραίους αλλά και να επιδείξει τεράστια ανέχεια στην ομαδική εξόντωσή τους. Οι αφίσες της εποχής παρουσιάζουν τους Εβραίους άσχημους και μοχθηρούς. Οι Κομμουνιστές με τον ίδιο τρόπο κατάφεραν να πείσουν το Ρωσικό λαό για τα Κομμουνιστικά ιδεώδη. Πασίγνωστη είναι η αφίσα που δείχνει τον ρωμαλέο άνδρα να σφυροκοπάει ακούραστος. Στην πραγματικότητα οι εργάτες του κομμουνιστικού καθεστώτος κουράζονταν πολύ περισσότερο.

Στην εποχή του Μεσαίωνα έως και την εποχή της Αναγέννησης τα θέματα της τέχνης ήταν κυρίως θρησκευτικού περιεχομένου με σκηνές από τη ζωή του Χριστού , γεγονότα της Παλαιάς και της Καινής διαθήκης αλλά και σκηνές βασανιστηρίων και εκτελέσεων κάνοντας εμφανή τόσο τον επηρεασμό των ανθρώπων από τη θρησκεία, όσο και την εξουσία που ασκούσε η τότε εκκλησία.

Κατά την Αναγέννηση 15ο -17ο αιώνα έχουμε μία τάση επανακλασικισμού της τέχνης κινούμενη στα αρχαιοελληνικά πρότυπα και μία εξιδανίκευση των θεμάτων τα οποία αποτυπώνονταν με έναν πραγματικά αριστοτεχνικό τρόπο σημάδι της επιστημονικο-φιλοσοφικής εξέλιξης της εποχής. Ήταν η εποχή της Joconda και της Capela Sistina καθώς επίσης και της τεράστιας τεχνικής και υφολογικής εξέλιξης της τέχνης που προσέφεραν ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι και ο Μιχαήλ Άγγελος.

Στις πιο κοντινές μας εποχές του 19ου και 20ου αιώνα η ραγδαία ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας καθώς επίσης και τα πλέον συνταρακτικά και καταστροφικά πολιτικοστρατιωτικά γεγονότα οδηγούν την τέχνη σε μία νέα καινοτόμο, ριζοσπαστική και συναρπαστική εποχή. Εδώ τίθενται οι βάσεις της μετέπειτα επιστημονικοποίησης και ανάλυσης της τέχνης καθώς επίσης και οι βάσεις της σύγχρονης Αρχιτεκτονικής, της Γραφιστικής και του design.

Τα μεγάλα επιστημονικά άλματα και η έρευνα εις βάθος της πραγματικότητας κυρίως στους τομείς της φυσικής και της ψυχιατρικής μετέτρεψαν την τέχνη σε ένα εργαλείο αναζήτησης της ουσίας. Με τις βάσεις της στον Ιμπρεσιονισμό και τις μελέτες του Σεζάν η σύγχρονη φορμαλιστική τέχνη και ο ακόμα πιο σύγχρονος και κοντινός μας Μινιμαλισμός

δίνει στην αναπαράσταση μία πιο γεωμετρικοποιημένη και ξεκάθαρη αποτύπωση. Οι “φλύαρες” τεχνικές του παρελθόντος θυσιάζονται στον βωμό της αφαίρεσης.

Σύγχρονα και βαθυστόχαστα κινήματα όπως ο Κυβισμός , ο Φουτουρισμός , το Κονστρουκ, ο Σουρρεαλισμός και οι θεωρίες περί αφηρημένης τέχνης του Καντίνσκι αρχίζουν να ξεπετάγονται επηρεασμένα από τις θεωρίες επιστημόνων όπως ο Αινστάιν ο Μαξ Πλανκ και ο Φρόυντ.

Πλέον η τέχνη ακροβατεί μεταξύ φυσικής, ψυχιατρικής και υποκειμενικότητας.

Η πανοπτική οπτική του Κυβισμού με πρωτεργάτες τον Πάμπλο Πικάσο και τον Τζορτζ Μπρακ τολμά να αποτυπώσει την τέταρτη διάσταση του χωροχρόνου βασισμένη στην Κβαντική φυσική, ενώ ο Σουρεαλισμός ιδιαίτερα του Σαλβαντόρ Νταλί αποτυπώνει μία ουτοπική κατάσταση μεταξύ συνειδητού και υποσυνείδητου βασισμένη στην Ψυχαναλυτική θεωρεία του Φρόυντ.

Η γενικότερη επιστημονική εξέλιξη δεν θα μπορούσε να αφήσει έξω απ’ το χορό την τέχνη.

Ο Βασίλι Καντίνσκι επιχειρεί την πρώτη επιστημονική ανάλυση της αφηρημένης εικαστικής τέχνης βασισμένη στα πρωταρχικά εικονικά στοιχεία του σύμπαντος το σχήμα και το χρώμα.

Στο βιβλίο του “Σημείο Γραμμή Επίπεδο” μιλάει για μία τέχνη τελείως αφηρημένη όπου η αποτύπωση μίας έννοιας γίνεται από αφηρημένες γραμμές, σχήματα και χρώματα τα οποία αλληλοεπιδρούν τόσο μεταξύ τους όσο και με τις φυσικές δυνάμεις που ασκούνται σε αυτά.

Θεωρείται τέχνη για “μυημένους” γιατί ο θεατής καλείται να κατανοήσει μία έννοια μέσα από μία εικόνα καθόλου παραστατική. Παρόλα αυτά ο ίδιος ο Καντίνσκι υποστήριζε ότι ο άνθρωπος έχει έμφυτη την κατανόηση τέτοιων έργων όπως έχει έμφυτη την κατανόηση εννοιών όπως η βαρύτητα, η ορμή η άνοδος και η κάθοδος και δεν χρειάζονται ιδιαίτερες εικαστικές γνώσεις. Οι θεωρίες του έπαιξαν τεράστιο ρόλο και στις εφαρμοσμένες τέχνες κυρίως στην Αρχιτεκτονική και τη Γραφιστική, καθώς δίδαξε στη φημισμένη σχολή Μπαουχάους της Βαϊμάρης, η οποία ιδρυθείσα από τον αρχιτέκτονα Βάλτερ Γκρόπιους, “πάντρεψε” τις εφαρμοσμένες τέχνες με την κλασσική ζωγραφική. Η σύγχρονη Γραφιστική και Αρχιτεκτονική έχουν τις βάσεις τους στη σχολή αυτή.

Η γενική φιλοσοφία της σύγχρονης αφηρημένης τέχνης είναι η απλοποίηση και επανακατασκευή ενός έργου μόνο με τα πρωταρχικά στοιχεία που το αποτελούν.

Στην εποχή μας η τέχνη βρίσκεται στο στάδιο του λεγόμενου Μεταμοντερνισμού. Ρίζες του βρίσκονται στο 1920 και έχει επιρροές τόσο από την αφαίρεση του Καντίνσκι όσο και από το επαναστατικό κίνημα του Ντανταϊσμού το οποίο είδε την πραγματικότητα ως εννοιακή προσέγγιση. Σημασία πλέον δεν έχει αυτό που βλέπω, αλλά η οπτική από την οποία το κοιτάζω και η εννοιακή υπόσταση που του δίνω. Η μετανεωτεριστική φιλοσοφία του κινήματος αυτού θέτει ως κριτήρια αντίληψης της πραγματικότητας έννοιες όπως η οπτική γωνία θέασης, η χρησιμότητα, η ιδιότητα.

Και μιας και βρισκόμαστε στη μεταμοντέρνα εποχή ας αναρωτηθούμε τι είναι η τέχνη. . . .

Ποια η χρησιμότητά της, ποια η ιδιότητά της, από ποια γωνία πρέπει να την κοιτάξουμε για να την κατανοήσουμε και πως μπορούμε να αποδώσουμε τον ορισμό της?

Κ. S.