Inclusive capitalism, μία πιο ήπια μορφή καπιταλισμού

Είναι μία στροφή που έπρεπε να έχει γίνει. Ίσως μία από τις «στροφές» στο «παράδειγμα» (paradigm) του Thomas Kuhn.

Τους τελευταίες μήνες βλέπω όλο και περισσότερο μπροστά μου τον όρο «inclusive capitalism», μία μικρή επανάσταση εκ των έσω από πλευράς επιχειρηματικού κόσμου.

Αιτία αποτελούν οι βίαιες και αλαζονικές μέθοδοι των μετόχων κατά τις τελευταίες δεκαετίες, με ορισμένα χαρακτηριστικά νούμερα να παρατίθενται πιο κάτω.

Προς το παρόν δεν έχει καταστεί σαφές ποιος λάνσαρε τον όρο «inclusive capitalism» (ή περιεκτικός καπιταλισμός). Όπως αναφέρει η φίλη Βικιπέδια, ο όρος αφορά ένα νέο κύμα στο καπιταλιστικό σύστημα, που αποτελείται από δύο συμπληρωματικές έννοιες: (1) η φτώχεια είναι ένα σημαντικό, συστημικό πρόβλημα σε χώρες που έχουν ήδη «αγκαλιάσει» ή μεταβαίνουν σε καπιταλιστικές οικονομίες και (2) εταιρείες και μη κυβερνητικές οργανώσεις μπορούν να πουλήσουν αγαθά και υπηρεσίες σε άτομα με χαμηλό εισόδημα, τα οποία ενδέχεται να οδηγήσουν σε στοχευμένες στρατηγικές μείωσης της φτώχειας, συμπεριλαμβανομένης της βελτίωσης της διατροφής, της υγειονομικής περίθαλψης, της εκπαίδευσης, της απασχόλησης και του περιβάλλοντος, αλλά όχι και της πολιτικής εξουσίας τους. Αυτό το είδος καπιταλισμού εξυπηρετεί την ισότητα και τη διαφορετικότητας των ανθρώπων και εστιάζει στην οικολογία, παράλληλα με την επιστροφή κερδών στους μετόχους. Ουκ ολίγες επιχειρήσεις έχουν απευθύνει πρόσκληση για στροφή στον «περιεκτικό καπιταλισμό», πληρώντας μισθούς πάνω από τον εθνικό μέσο όρο και παρέχοντας ένα μέρος των κερδών τους ως επιχορηγήσεις για κοινωνικές επιπτώσεις.

Πίσω πάλι στη Βικιπέδια, σημειώνεται πως αυτό το νέο είδος καπιταλισμού προέρχεται από φιλοσοφικά ερωτήματα για τον σύγχρονο καπιταλισμό. Αυτά τα ερωτήματα αφορούν το κίνητρο των ανθρώπων. Τί μπορεί να αποτελέσει κινητήρια δύναμη για τους επιχειρηματίες; Το δικό τους συμφέρον, το καλό της κοινωνίας ή ίσως κάτι ενδιάμεσο;

Διάφοροι φιλόσοφοι έχουν προωθήσει τις ιδέες τους σχετικά με αυτές τις ερωτήσεις, συμπεριλαμβανομένου του Thomas Hobbes (1588-1679). Ο Thomas Hobbes πίστευε ότι «το κίνητρο του ανθρώπου είναι οι επιθυμίες, ο φόβος και το συμφέρον του, η αναζήτηση της ευχαρίστησης και η αποφυγή του πόνου. Η σημαντικότερη επιθυμία του, πάνω από τους φυσικούς νόμους, είναι η αυτοδιατήρηση και η αποφυγή του θανάτου». Ο ισχυρισμός του Hobbes θα αποτελέσει το θεμέλιο του καπιταλισμού, ο οποίος υιοθετεί μια αποκλειστική και όχι περιεκτική φύση των ανθρώπων.

Οι ιδέες του Thomas Hobbes επηρέασαν τον Adam Smith (1723-1790), ο οποίος θεωρούσε ότι οι κυβερνήσεις δεν πρέπει να καταστρέψουν το συμφέρον του λαού στην οικονομία. «Ο Smith ποτέ δεν ανέφερε ότι οι άνθρωποι παρακινούνται μόνο από το συμφέρον του εαυτού τους. Δηλώνει απλώς ότι το συμφέρον παρακινεί πιο δυναμικά και σταθερά από την καλοσύνη, τον αλτρουισμό ή το μαρτύριο». Για τον Adam Smith, η αξία δεν μπορεί να μετρηθεί με χρήματα, επειδή μερικές φορές τα χρήματα είναι τεχνητά σπάνια […]. Επειδή όλη η εργασία είναι ίσης αξίας για τον εργαζόμενο, η εργασία είναι το καλύτερο μέτρο αξίας».

Έτσι, η έννοια του καπιταλισμού έχει τις ρίζες της σε μια ιδέα της ανθρώπινης φύσης που είναι εγγενώς εγωκεντρική και η αξία αγαθών-υπηρεσιών προέρχεται από την εργασία.

Η μόδα του περιεκτικού καπιταλισμού έρχεται αναπόφευκτα στην κατάχρηση του οικονομικού συστήματος από ορισμένους, ειδικά στην γενιά των «Baby Boomers». Οι μέτοχοι είναι ο λόγος που εταιρείες παγκοσμίως φορτώνονται με χρέος ή, εναλλακτικά, «θυσιάζουν» ανθρώπινο δυναμικό και ανάπτυξη, για να ανταπεξέλθουν στην πληρωμή των μερισμάτων και να προχωρήσουν σε επαναγορές μετοχών. Κάτι καθόλου λογικό, το να δανείζεσαι δηλαδή για να πληρώσεις πρωτίστως τους μετόχους. Ωστόσο, έγινε κανονικότητα.

Η τάση έχει δρομολογηθεί ήδη από τη δεκαετία του ’80, όταν ξεκίνησε η «επανάσταση» των μετόχων (συνδέεται ιδιαίτερα με τον πρώην διευθύνοντα σύμβουλο της General Electric, Jack Welch), όπως συνηθίζεται να την αποκαλούν στην ακαδημαϊκή κοινότητα. Ήταν τότε που η εργασία και το επιχειρείν υποβαθμίστηκαν. Ήταν τότε που οι διοικήσεις αμερικανικών εταιρειών «καταλήφθησαν» από χρηματο-διψείς και εξουσιο-διψείς, που επιδίωκαν να δημιουργήσουν επιχειρήσεις με χαμηλότερους μισθούς προκειμένου να επιστρέψουν περισσότερα χρήματα στους μετόχους. Ένας πιο απελευθερωμένος χρηματοπιστωτικός τομέας, ενθάρρυνε τις εταιρείες να χρηματοδοτήσουν τις προσπάθειές τους μέσω του δανεισμού, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη τα κέρδη. Σημαντικοί οικονομολόγοι, όπως ο Milton Friedman, διατύπωσαν την πεποίθηση ότι η μοναδική αποστολή των επιχειρήσεων είναι να ανταμείψουν τους μετόχους.

Όπως έχουν διαπιστώνει ουκ ολίγες έρευνες, τις τελευταίες τρεις δεκαετίες οι εταιρείες «φορτώνονται» με χρέος για να εξυπηρετήσουν τους μετόχους. Ο J.W. Mason, οικονομολόγος του City University of New York, διαπιστώνει ότι τις δεκαετίες του ’60 και ’70, περίπου 40 σεντς ανά δολάριο από τα κέρδη ή από τα χρήματα που δανειζόταν μία εταιρία, κατέληγε σε επενδύσεις στις εγκαταστάσεις της, στην έρευνα ή σε νέες προσλήψεις. Από τη δεκαετία του ’80, ωστόσο, μόλις 10 σεντς ανά δολάριο επενδύονται σε ανάλογες δραστηριότητες! Όπως απέδειξε ο οικονομολόγος William Lazonick, οι εταιρείες της λίστας «Fortune 500» αφιέρωσαν το 91% των καθαρών κερδών τους σε πληρωμές μετόχων, μεταξύ 2003 και 2012. Όπως γίνεται αντιληπτό, η «επανάσταση» έγινε «δικτατορία».

Πιο πρόσφατα, στον σκληρό καπιταλιστικό κόσμο των ΗΠΑ, όσο και αν «πανηγύριζε» ο Donald Trump για τα επικείμενα οφέλη της πραγματικής οικονομίας από τη φορολογική μεταρρύθμιση, λιγότερα από το ένα τρίτο επί των οφελών (από επαναπατρισμό κεφαλαίων και τη μικρότερη φορολόγηση) διατέθηκαν σε αυξήσεις μισθών το πρώτο τρίμηνο του 2018, σύμφωνα με την έρευνα που είχε πραγματοποιήσει για το πρώτο τρίμηνο του έτους η εταιρεία TrimTabs. Εκτιμάται ότι 305 δισεκ. δολάρια που εξοικονομήθηκαν από τις φορολογικές περικοπές, διατέθηκαν σε επαναγορές μετοχών και συγχωνεύσεις, ευνοώντας μετόχους και αξιωματούχους των αμερικανικών εταιρειών. Τα 23,5 δισεκ. αφορούσαν την Apple.

Η αρχή της μεγιστοποίησης του κέρδους μέσω της ελαχιστοποίησης του κόστους, έχει λάβει τη σκληρότερη μορφή της. Όχι απλά βάζει σε τελευταία μοίρα τους εργαζομένους, αλλά η έννοια της «ελαχιστοποίησης του κόστους» έχει παραποιηθεί και περιλαμβάνει μόνο το τρέχον λειτουργικό κόστος, όχι το αθέμιτο κόστος που προκαλούν κινήσεις όπως η επιβάρυνση του κόστους δανεισμού μελλοντικά, απόρροια των ομολόγων για την εξυπηρέτηση των μερισμάτων.

Αυτός ήταν ο λόγος της κατάρρευσης του 2008: η αλαζονεία του χρηματοπιστωτικού συστήματος και όσων έχουν θέσει ως μόνη προτεραιότητα στη ζωή τους τα χρήματα. Και αν καταρρεύσει και πάλι, αυτός θα είναι ο λόγος.