Ακούγοντας τον Επίκτητο

Έζησε δύο χιλιετίες πριν και ακόμη τα λόγια του διαβάζονται. Οι αξίες του, εμπνέουν. 

Κι αυτό γιατί ο Επίκτητος ο Ιεραπολίτης ήταν μπροστά από την εποχή του, εφαρμόζοντας τη διδασκαλία στην ίδια του τη ζωή. Μια διδασκαλία που έπεσε θύμα του θρησκευτικού μίσους και μας στέρησε περισσότερα έργα για αυτόν (σσ: ο Επίκτητος δεν έγραφε απλά μιλούσε, τα λόγια του καταγράφηκαν). Μια διδασκαλία απλή, που βασίζεται στην καλλιέργεια του πνεύματος και στην πλήρη απαλλαγή από το άγχος, μέσω μίας βασικής αρχής: ας ανησυχούμε μόνο για όσα εξαρτώνται από εμάς. Διότι πολλά πράγματα στη ζωή μας δεν εξαρτώνται από εμάς, ευτυχώς ή δυστυχώς. Και αυτός είναι ο λόγος που δεν πρέπει να προσθέσουμε αυτό το φορτίο στο ήδη παραφορτωμενο μυαλό μας.

Για τον στωικό φιλόσοφο Επίκτητο:

“Η φωνή του δρασκελίζει τους αιώνες με αμείωτη ένταση, πέρα από σχολές και δόγματα. Είναι η φωνή ενός ανθρώπου που γεννήθηκε δούλος, αλλά παρέμεινε ελεύθερος. Είναι η φωνή ενός ανθρώπου που εστερείτο τα πάντα, αλλά παρέμεινε ευτυχής. Ελεύθερος, παρά τις καταπιεστικές συνθήκες της ζωής του. Ευτυχής, παρά την εξορία, την ανέχεια, την αρρώστια, παρ’ όσα καταδικάζουν σε δυστυχία τη συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων. Απαθής, τέλος, απέναντι σε όλα όσα κινούν την ανθρωπότητα από καταβολής κόσμου: φιλοδοξία, πλούτο, εξουσία. (…) Δεν υπάρχει, σε τούτον τον κόσμο, μεγαλύτερο μυστήριο από το Μυστήριο του Καλού. Κι ο Επίκτητος, αυτός ο κουτσός αμνός, είναι ένας απ’ τους μύστες του”. Από την εισαγωγή του βιβλίου (εκδόσεις Ροές)

Παρακάτω συγκέντρωσα ορισμένα από τα αγαπημένα μου σημεία του βιβλίου:

Υπάρχουν πράγματα που εξαρτώνται από εμάς, κι άλλα που δεν εξαρτώνται. Από εμάς εξαρτώνται οι κρίσεις που διαμορφώνουμε, οι ροπές, οι επιθυμίες, οι αποστροφές μας: μ’ ένα λόγο, ό,τι είναι αναφαιρετο κτήμα μας. Αντίθετα, δεν εξαρτάται από εμάς το σώμα μας, η περιουσία, η φήμη, τα αξιώματα: μ’ ένα λόγο, ό,τι δεν ορίζουμε.

Τα πράγματα που εξαρτώνται από εμάς είναι φύσει ελεύθερα, ακώλυτα, ανεμπόδιστα. Ενώ ό,τι δεν εξαρτάται μόνο από εμάς είναι επισφαλές, υποθηκευμένο, μπορεί ανά πάσα στιγμή να χαθεί, είναι κάτι ξένο σ’ εμάς.

Να θυμάσαι λοιπόν ότι αν θεωρήσεις ελεύθερα τα πράγματα που είναι απ’ τη φύση τους εξαρτημένα και λογαριάζεις τα ξένα για δικά σου, θα βρεις εμπόδια, θα υποφέρεις, θα αναστατωθείς, θα τα βάλεις με θεούς και ανθρώπους. Αν όμως θεωρήσεις δικό σου μόνον ό,τι είναι όντως δικό σου και ξένο ό,τι είναι έτσι κι αλλιώς ξένο, ποτέ κανένας δεν θα σε εξαναγκάσει, κανένας δεν θα σε παρεμποδίσει, με κανέναν δεν θα τα βάλεις, κανέναν δεν θα κακίσεις, κανένας δεν θα σε βλάψει, δεν θα έχεις εχθρούς – γιατί κανένα κακό δεν θα σε βρει.

Να φροντίζεις λοιπόν να λες σε κάθε οχληρή ιδέα: “Είσαι μια ιδέα, δεν είσαι διόλου ό,τι φαίνεσαι”. Έπειτα να την εξετάζεις και να τη σταθμίζεις με βάση τους κανόνες που κατέχεις, διερωτώμενος πρωτίστως και κυρίως αν η ιδέα αυτή αντιστοιχεί σε πράγματα που εξαρτώνται ή δεν εξαρτώνται από εμάς. Κι αν ανήκει στη δεύτερη κατηγορία, πες χωρίς δεύτερη σκέψη: “Δεν με αφορά”.

Αν λοιπόν, απ’ τα πράγματα που εξαρτώνται από σένα, αποστρέφεσαι μόνο αυτά που είναι ενάντια στη φύση, τότε δεν κινδυνεύεις να σου συμβεί τίποτα απευκταίο. Αν όμως προσπαθείς ν’ αποφύγεις την αρρώστια, το θάνατο ή τη φτώχεια, τότε θα δυστυχήσεις.

Αν επιθυμείς κάποιο από τα πράγματα που δεν εξαρτώνται από εμάς, θα είσαι αναγκαστικά δυστυχής.

Δεν ταράζουν τους ανθρώπους τα ίδια τα πράγματα, αλλά η ιδέα που έχουν για τα πράγματα. Ο θάνατος, για παράδειγμα, δεν είναι κάτι φοβερό, γιατί έτσι θα φαινόταν τότε και στον Σωκράτη – φοβερή είναι η ιδέα που έχουμε για το θάνατο.

Ποτέ μην καυχιέσαι για κάποιο προτέρημα που δεν είναι δικό σου.

Μην έχεις την απαίτηση τα γεγονότα να εξελίσσονται όπως θέλεις εσύ• δέξου τα πράγματα ως έχουν – και θα είσαι ευτυχής.

Η αρρώστια είναι εμπόδιο για το σώμα, όχι όμως για τη βούληση αν δεν το θέλει η ίδια. Η χωλότητα είναι εμπόδιο για το σκέλος, όχι όμως για τη βούληση. Και τούτο να το επαναλαμβάνεις μέσα σου κάθε φορά που σου συμβαίνει κάτι κακό• θα διαπιστώσεις πως αυτό είναι εμπόδιο για κάποιον άλλον, αλλά όχι για σένα.

Ό,τι κι αν σου συμβαίνει, να αναδιπλώνεται στον εαυτό σου αναζητώντας μέσα σου τη δύναμη να το αντιμετωπίσεις.

Είναι προτιμότερο να πεθάνεις της πείνας έχοντας ζήσει χωρίς λύπες και φόβους, παρά να ζεις στην αφθονία με ταραγμένη ψυχή.

Για να επιτύχεις ηθική πρόοδο, υπόμεινε να σε θεωρούν οι άλλοι αφρονα και ηλίθιο κρίνοντας απ’ τα εξωτερικά πράγματα. Ούτε να παριστάνεις τον γνώστη. Κι αν στα μάτια κάποιων περνιέσαι για σπουδαίος, εσύ να κρίνεις αυστηρά τον εαυτό σου.

Να θυμάσαι ότι πρέπει γενικά να συμπεριφέρεσαι σαν να βρίσκεσαι σε συμπόσιο. Φτάνει σε σένα ο δίσκος που περιφέρεται; Άπλωσε το χέρι και πάρε κάτι με κοσμιότητα. Απομακρύνεται; Άφησέ τον. Αργεί να έρθει; Συγκρατήσου μέχρι να φθάσει και σε σένα.

Ανίκητος μπορείς να είσαι μόνο αν δεν κατέβεις σε κανέναν αγώνα που δεν είναι στο χέρι σου να κερδίσεις.

Αν τυχόν δείξεις ποτέ ενδιαφέρον για πράγματα επιφανειακά θέλοντας να γίνεις αρεστός σε κάποιον, να ξέρεις ότι προδίδεις τον εαυτό σου.

Αν μπορώ να αποκτήσω τέτοια πράγματα διατηρώντας την αξιοπρέπεια, τη συνέπεια και την υψηλοφροσύνη μου, δείξε μου το δρόμο κι εγώ θα τα αποκτήσω. Αν όμως έχετε την αξίωση να θυσιάσω τα δικά μου αγαθά προκειμένου εσείς ν’ αποκτήσετε πράγματα που δεν είναι αγαθά, βλέπετε και μόνοι σας πόσο άδικοι και αλόγιστοι είστε. Τί προτιμάτε, αλήθεια; Χρήματα ή ένα φίλο πιστό και αξιοπρεπή; Βοηθήστε με καλύτερα σε τούτο και μη μου ζητάτε πράγματα που θα με κάνουν να προδώσω τον εαυτό μου.

Προτίμησαν κάποιον άλλον από σένα σε μία συνεστίαση, σε μία προσφώνηση ή σε κάποια σύσκεψη; Αν αυτά είναι καλά, τότε πρέπει να χαίρεσαι που έτυχαν σ’ εκείνον. Αν πάλι είναι κακά, μη δυσανασχετείς που δεν έτυχαν σε σένα.

Όπως ακριβώς δεν βάζει κανείς έναν στόχο για να μην τον πετύχει, έτσι και το κακό δεν έχει θέση στη φυσική τάξη του κόσμου.

Αν κάποιος παρέδιδε το σώμα του στον πρώτο τυχόντα, θα αγανακτούσες. Εσύ όμως παραδίδεις τον ψυχισμό σου στον πρώτο τυχόντα, αφού αμέσως ταράζεσαι κι αναστατώνεσαι αν κάποιος σε βρίσει. Δεν σου προκαλεί ντροπή αυτό;

Πριν επιχειρήσεις οτιδήποτε, να εξετάσεις τα προαπαιτούμενα και τα επακόλουθά του. Ειδαλλιως, θα είσαι βέβαια όλο ζήλο στην αρχή, γιατί δεν θα έχεις αναλογιστεί τι έπεται. Στη συνέχεια όμως, μόλις παρουσιαστούν κάποιες δυσκολίες, θα τα παρατήσεις, προς μεγάλη σου ντροπή.

Να διαμορφώσεις από τώρα κιόλας ένα χαρακτήρα κι ένα πρότυπο συμπεριφοράς, που θα τηρείς και όταν είσαι μόνος με τον εαυτό σου και όταν είσαι με άλλους.

Αν γίνεται λοιπόν, στρέψε με τα λόγια σου τους συνομιλητές σου σε κάποιο ουσιαστικότερο θέμα. Κι αν τύχει να βρεθείς ανάμεσα σε ανθρώπους αδαείς, μείνε σιωπηλός.

Να μη γελάς πολύ, ούτε για το παραμικρό, ούτε ασυγκράτητα. (σσ: διαφωνώ σε αυτό)

Να αποφεύγεις τους όρκους, ει δυνατόν εντελώς, ειδαλλιως όσο γίνεται.

Να αρνείσαι τις διασκεδάσεις με χυδαίους ανθρώπους. Κι αν κάποτε δεν μπορέσεις να το αποφύγεις, να ‘χεις την προσοχή σου τεντωμένη μήπως διολισθήσεις κι εσύ στη χυδαιότητα.

Να αποφεύγεις επίσης να κάνεις τους άλλους να γελούν. Είναι μία συνήθεια που εύκολα εκτρέπεται στη χυδαιότητα και μπορεί να μειώσει το σεβασμό των ανθρώπων του κύκλου σου προς εσένα. (σσ: δεν συμφωνώ απόλυτα…)

Επικίνδυνο είναι και το να παρασύρεται κάνεις σε αισχρο λογίες.

Όταν κάνεις κάτι για το οποίο είσαι πεπεισμένος ότι έπρεπε να γίνει, να μη σε νοιάζει μήπως σε δουν καθώς θα το κάνεις, ακόμη κι αν ενδέχεται οι περισσότεροι να το δουν με στραβό μάτι.

Αν αναλάβεις ένα ρόλο υπεράνω των δυνάμεών σου, όχι μόνο θα ντροπιαστείς, αλλά και θα παραλείψεις εκείνο που θα μπορούσες να επιτελέσεις.

Όταν κάποιος σού κάνει κακό ή σε κακολογεί, να θυμάσαι ότι το θεωρεί καθήκον του να πράττει όπως πράττει. Δεν ακολουθεί λοιπόν ό,τι φαίνεται σωστό σε σένα αλλά σ’ εκείνον. Εκείνος επομένως βγαίνει χαμένος.

Κάποιος το παρακάνει με το κρασί. Μην πεις ότι κάνει άσχημα, αλλά ότι πίνει πολύ. Γιατί πώς μπορείς να τον κρίνεις αν δεν είσαι στο μυαλό του;

Σημάδια του ανθρώπου που προοδεύει: Κανέναν δεν ψέγει, κανέναν δεν εγκωμιάζει, κανέναν δεν μέμφεται, κανέναν δεν κατηγορεί, ούτε περιαυτολογεί. Όταν κάπου βρει αντίδραση ή εμπόδια, μέμφεται μόνο τον εαυτό του. (…) Αντιμετωπίζει χαλαρά τα πάντα. Δεν ανησυχεί μήπως τον περάσουν για ηλίθιο ή αμαθή.

Τόσο απλά πράγματα, που γράφτηκαν 2000 χρόνια πριν. Τόσο απλά πράγματα που η πλειοψηφία δεν αναλογίζεται.

Ένας δύσκολος και ταυτόχρονα εύκολος δρόμος, ο δρόμος προς την ευτυχία και τη ξεγνοιασιά.