Ο Αναρχικός Τραπεζίτης

Τί είναι ο αναρχισμός;

Στο μυαλό μου σήμαινε πάντα την ελευθερία. Την ελευθερία από τις κοινωνικές συμβάσεις, την ελευθερία από τις “κοινωνικές επινοήσεις”.
Πόσο ελεύθερος είναι όμως ένας άνθρωπος που υπηρετεί φανατικά τους στόχους του αναρχισμού; Που δεν δέχεται αντίθετη άποψη και δεν είναι σε θέση να συνεργαστεί για να καθιερώσει την ελευθερία; Που δεν μπορεί να αποδεχτεί ότι ένας αυτοδημιούργητος και ελεύθερος πλούσιος μπορεί όντως να πιστεύει στις αξίες του αναρχισμού;
Αυτός είναι ο βασικός λόγος που ο αναρχισμός είναι τόσο ανέφικτος στην πράξη και έχει φθάσει να αποτελεί κάτι αρνητικό και φανατικό στα μάτια της πλειοψηφίας.
Τα παραπάνω προσπαθεί να αναλύσει στον “Αναρχικό Τραπεζίτη” ο Φερνάντο Πεσσόα. Ένα από τα διαχρονικά, ριζοσπαστικά αριστουργήματα που συνεχίζει ακόμη και σήμερα να προκαλεί την κοινή λογική. Με αφοπλιστική επιχειρηματολογία, ο αναρχικός τραπεζίτης διαχωρίζει τη θέση του από τους φανατικούς πολέμιους του κεφαλαίου, οι οποίοι, χωρίς να το έχουν καταλάβει, έχουν φθάσει στο σημείο να είναι κατά κάποιον τρόπο σκλάβοι του ίδιου τους του εχθρού αλλά και των αξιών που υπερασπίζονται.
Η λέξη – κλειδί, όπως το καταλαβαίνω εγώ τουλάχιστον, που διαχωρίζει τον αναρχικό τραπεζίτη από έναν μέσο αναρχικό, είναι η αυτοδημιουργία. Δεν σας κρύβω ότι πάντα στον εαυτό μου θέλω να “βλέπω” μελλοντικά έναν Αναρχικό Τραπεζίτη, αποκτώντας τα δέοντα για να αλλάξω πιο έμπρακτα όσα θέλω σε αυτήν την κοινωνία. Διότι είναι πιο δύσκολο να απαρνηθείς τη “νόρμα” από το να αρκεστείς να βρίζεις αιωνίως όποιον τυχαίνει να έχει χρήματα, ακόμη και αν τα ξοδεύει εποικοδομητικά και βοηθά και άλλους.

Ο πρωταγωνιστής του βιβλίου (διαβάστε εδώ και ένα πάρα πολύ καλό σχετικό αφιέρωμα του “Προβοκάτορα”) λοιπόν, σε μία συζήτηση με τον φίλο του, “βλέπει” δύο είδη κοινωνιών, την αστική (η οποία έχει καθιερωθεί) και την αναρχική (ελεύθερη, όπως την χαρακτηρίζει) κοινωνία. Υποστηρίζει την αναγκαιότητα για ένα μεταβατικό στάδιο (σε πνευματικό αλλά και υλικό επίπεδο) από την πρώτη στη δεύτερη.

“Το πραγματικό κακό, το μοναδικό κακό, είναι οι κοινωνικές συμβάσεις και επινοήσεις που αποκρύπτουν τη φυσική πραγματικότητα. Ναι, όλες αυτές οι επινοήσεις: από την οικογένεια μέχρι το χρήμα, από τη θρησκεία μέχρι και το κράτος. Και γιατί αυτές οι κοινωνικές επινοήσεις είναι κακές; Γιατί είναι επινοήσεις, γιατί δεν είναι φυσικές”. Συμφωνώ απολύτως.

– Θέλεις να πιστέψω ότι ζεις ακριβώς όπως ζουν οι συνηθισμένοι αναρχικοί;
“Πράγματι η ζωή μου δεν είναι σαν κι αυτή των συνδικαλιστών και των βομβιστών. (…) Σ’ εμένα η θεωρία και η πράξη του αναρχισμού συνυπάρχουν αρμονικά. Με συνέκρινες μ’ εκείνους τους ηλίθιους από τα συνδικάτα και με τους βομβιστές για να δείξεις ότι είμαι διαφορετικός. Όντως ισχύει αυτό, αλλά η διαφορά είναι το εξής: Αυτοί -μάλιστα, αυτοί κι όχι εγώ- είναι αναρχικοί μόνο στη θεωρία. Εγώ πάλι είμαι και στη θεωρία και στην πράξη. Αυτοί είναι αναρχικοί και ηλίθιοι, ενώ εγώ είμαι αναρχικός και ευφυής. (…) Αυτοί είναι τα σκουπίδια του αναρχισμού, τα παράσιτα της μεγάλης αναρχικής διδασκαλίας. (…)
Άκου, είμαι παιδί του λαού και της εργατικής τάξης της πόλης. Δεν κληρονόμησα, όπως καταλαβαίνεις, ούτε θέση στην κοινωνία ούτε πόρους να συντηρούμαι. Απλά έτυχε να έχω από τη φύση πνευματική διαύγεια και μια αρκετά ισχυρή θέληση. (…) Ήμουν εργάτης, δούλεψα και πέρασα πολύ δύσκολα. (…)
Όποτε έβρισκα ευκαιρία, διάβαζα και συζητούσα για διάφορα θέματα και επειδή δεν ήμουν χαζός, μου δημιουργήθηκαν μια έντονη δυσαρέσκεια και μια μεγάλη αγανάκτηση για τη μοίρα μου και για τις κοινωνικές συνθήκες που μου επέβαλαν. (…) Έγινα και ενσυνείδητα και πεπεισμένα αναρχικός -ο συνειδητοποιημένος και πεπεισμένος αναρχικός που είμαι και σήμερα. (…)
Επειδή ήμουν εκ φύσεως ευφυής, έγινα συνειδητοποιημένος αναρχικός. (…) Αναρχικός είναι κάποιος ο οποίος έχει αγανακτήσει με την αδικία να γεννιόμαστε κοινωνικά άνισοι. (…) Τις αδικίες της Φύσης, εντάξει, δεν μπορούμε να τις αποτρέψουμε. Τις αδικίες της κοινωνίας όμως και αυτές που απορρέουν από τις κοινωνικές σχέσεις γιατί να μην τις αποφύγουμε; (…) Από αυτήν αγανάκτηση που σου περιγράφω τώρα γεννήθηκε τότε ο αναρχισμός μου, ο αναρχισμός εκείνος που … τον υποστηρίζω και σήμερα, χωρίς ουδεμία αλλαγή”.

Αφού αναλύσει την πορεία του για να πείσει τον συνομιλητή ότι δεν γεννήθηκε και δεν έγινε ποτέ ένας “καπιταλιστής”, ο αναρχικός τραπεζίτης περιγράφει στη συνέχεια το αναγκαίο μεταβατικό στάδιο για να καθιερωθεί μία κοινωνία αναρχική, ενώ δεν διστάζει να κατακρίνει όσους προσπάθησαν για κάτι τέτοιο αλλά, στην πορεία, λοξοδρόμησαν.

“Στόχος μας είναι η αναρχική, η ελεύθερη κοινωνία. Αυτό το μεταβατικό στάδιο (σσ: από την τωρινή στην αναρχική κοινωνία) δεν μπορεί να είναι συνεπώς παρά ένα στάδιο προετοιμασίας της ανθρωπότητας για την ελεύθερη κοινωνία. Αυτή η προετοιμασία είναι είτε υλική είτε πνευματική. (…) Δεν γίνεται υλική προσαρμογή παρά μόνο σε κάτι που υπάρχει ήδη. Δεν μπορεί κανείς να προσαρμοστεί στο περιβάλλον του εικοστού τρίτου αιώνα, ακόμη και αν ξέρει πως θα είναι αυτό. (…) Ως προς την υλική προσαρμογή, έλεγα πως υπάρχει ένα ζήτημα ακόμα. Πρόκειται για την επαναστατική δικτατορία. (…) Αν γίνει εξαιτίας κάποιου ξαφνικού γεγονότος, μια κοινωνική επανάσταση, εγκαθιδρύεται κιόλας όχι μια ελεύθερη κοινωνία (γιατί αποκλείεται να έχει γίνει η απαιτούμενη προετοιμασία της ανθρωπότητας), αλλά μια δικτατορία εκείνων που θέλουν να εγκαθιδρύσουν την ελεύθερη κοινωνία. (…)
Η ιδέα που υπήρξε κίνητρο για τους επαναστάτες και ο αρχικός τους στόχος εξαφανίστηκαν εντελώς από την κοινωνική πραγματικότητα, στην οποία πλέον παρατηρείται αποκλειστικά το φαινόμενο του πολέμου. (…) Τί βγήκε από τη Γαλλική Επανάσταση; Ο Ναπολέων και ο στρατιωτικός δεσποτισμός του. (…)
Το πέρασμα (σσ: από την αστική στην ελεύθερη κοινωνία) θα μπορούσε να προετοιμαστεί και να καταστεί δυνατό μέσω μιας έντονης, πλήρους και συνεχούς ενημέρωσης, που θα προδιέθετε θετικά τους ανθρώπους και θα αποδυνάμωνε κάθε αντίσταση”.

Ο τραπεζίτης περιγράφει τα νεανικά του χρόνια και τη συνειδητή επιλογή του να πιστεύει σε μία αναρχική κοινωνία, η οποία δεν άλλαξε από τον πλούτο που επάξια κατάφερε να κερδίσει. Μάλιστα, εστιάζει και στη δική του εμπειρία με την “ομάδα” που δημιουργήθηκε από αυτόν και τους συντρόφους του, καταλήγοντας στο ότι ο καθένας μας πρέπει εν τέλει να προσπαθήσει αρχικά μόνος του για την ελευθερία και χωρίς να εγκληματεί. Επιπλέον, υπογραμμίζει πως ο αναρχικός είναι ανήμπορος απέναντι στις φυσικές ανισότητες, αλλά σκοπός του είναι να διορθώσει τι κοινωνικές (“η διαστροφή δεν έγκειται στον βαθμό του χαρίσματος, ο οποίος εξαρτάται εντελώς από τη Φύση, αλλά στη χρήση του χαρίσματος”).

“Όντας αναρχικός, θεωρούσα ανυπόφορο να είμαι αναρχικός μόνο παθητικά, μόνο για να παρακολουθώ ομιλίες και να συζητώ σχετικά με τους φίλους μου. (…) Αποφάσισα να αναλάβω δράση! Άρχισα να σχεδιάζω το δικό μου πρόγραμμα δράσης. (…) Θα αγωνιζόμασταν όλοι (σσ: ο αναρχικός τραπεζίτης και οι σύντροφοι του) για τη μεγάλη κοινωνική επανάσταση, για την ελεύθερη κοινωνία, είτε μας δικαίωνε το μέλλον είτε όχι! (…) Μα την εποχή της ενημερωτικής μας εκστρατείας για την οποία σου μιλάω ανακάλυψα κάτι. Στην ομάδα ενημέρωσης (…) γινόταν το εξής: Αναπτυσσόταν μια τυραννία. (…) Άλλοι διέταζαν τους υπολοίπους και τους πήγαιναν όπου τους κάπνιζε· άλλοι κυριαρχούσαν πάνω στους υπολοίπους και τους επέβαλλαν τρόπους ύπαρξης· άλλοι πάλι με κόλπα και τεχνάσματα παρέσυραν τους άλλους και τους έκαναν ό,τι ήθελαν. (…) Κάπου είχε γίνει μάλλον ένα λάθος ή μια παρέκκλιση. (…) Φταίγανε οι μέθοδοί μας: Προφανώς. Η τυραννία που αναπτυσσόταν ανάμεσά μας προερχόταν όντως από τα έμφυτα χαρίσματα; (…) Αυτή η τυραννία μας, αν δεν προερχόταν από τις κοινωνικές επινοήσεις, δεν προερχόταν ούτε από τα έμφυτα χαρίσματα. Προερχόταν όμως από λάθος αξιοποίηση και διαστροφή των έμφυτων χαρισμάτων. Και αυτή η διαστροφή σε τί οφειλόταν; (…) Είτε στο γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως κακός και επομένως όλα τα έμφυτα χαρίσματα εκ φύσεως διεστραμμένα, είτε σε μια διαστροφή που είναι αποτέλεσμα μίας μακράς παραμονής της ανθρωπότητας υπό την επιρροή των κοινωνικών επινοήσεων, οι οποίες είναι όλες δημιουργοί τυραννίας και έχουν κατά συνέπεια την τάση να καθιστούν, ενστικτωδώς, τυραννική την πιο φυσική χρήση των πιο φυσικών χαρισμάτων. (…) Και η πιο πιθανή είναι η δεύτερη υπόθεση.
Πρέπει να εργαστούμε για τον ίδιο σκοπό, αλλά χώρια. (…) Εννοείται ότι όλη αυτή η τακτική εφαρμόζεται στο χρονικό διάστημα που ονόμασα περίοδο προετοιμασίας της κοινωνικής επανάστασης. (…)
Καταχάρηκα με την ανακάλυψη αυτή. Πήγα αμέσως να την ανακοινώσω στους συντρόφους μου. (…) Με αποπήραν φίλε μου. (…) Παραλίγο να έρθω στα χέρια με δύο ή τρεις από αυτούς. Παραλίγο να αρχίσω να αμφισβητώ τον αναρχισμό. Παραλίγο να τα παρατήσω όλα αυτά. Αλλά μετά από μερικές μέρες συνήλθα. (…) Δεν είχαν τη δύναμη να αγωνιστούν παρά μόνο ακουμπώντας ο ένας πάνω στον άλλο και αναπαράγοντας μεταξύ τους μια καινούργια τυραννία, την οποία δήθεν θέλαν να πολεμήσουν; Ας συνέχιζαν έτσι λοιπόν οι βλάκες, αφού σε όλα ήταν άχρηστοι. (…) Δεν ήθελε κανείς να μ’ ακολουθήσει στον αληθινό αναρχικό δρόμο; Θα τον ακολούθησα εγώ. (…)
(Σσ: σχολιάζοντας το ότι τα εγκλήματα κατά καπιταλιστών στο πλαίσιο της κοινωνικής επανάστασης, δεν αποτελούν αγώνα για τον αναρχισμό). Το κακό που υπάρχει στις κοινωνικές επινοήσεις είναι αυτές οι ίδιες, στο σύνολό τους, και όχι τα άτομα που τις εκπροσωπούν. (…) Μια απόπειρα εγκλήματος κοινωνικής φύσης προκαλεί πάντα κάποια αντίδραση. (…) Έπρεπε συνεπώς να τις υποτάξω (σσ: τις κοινωνικές επινοήσεις), να τις νικήσω αποτάσσοντάς τες, αναγκάζοντάς τες να περιέλθουν σε αδράνεια. (…)
Η σημαντικότερη (σσ: κοινωνική επινόηση), τουλάχιστον στην εποχή μας, είναι το χρήμα. Πώς θα υποτάξω το χρήμα; (…) Θα απαλλασσόμουν από την επιρροή και τη δύναμή του, θα γινόμουν λοιπόν ανώτερός του και θα το καθιστούσα αδρανές ως προς τον εαυτό μου”.

Ο αναρχικός τραπεζίτης σχολιάζει ότι η απομόνωση στη φύση δεν αποτελεί μια μάχη. Το αντίθετο, αποτελεί μια υποχώρηση. Πώς θα νικούσε το χρήμα; Θα το αποκτούσε. Επίσης, απαντώντας στην κριτική για την απόκτηση του πλούτου, υπογραμμίζει πως είναι αφύσικο να αγωνιζόμαστε για κάτι χωρίς να προσβλέπουμε σε μια φυσική ανταμοιβή. Μάλιστα, απαντώντας πάλι στην κριτική του συνομιλητή του για τα μονοπώλια που δημιούργησε ως τραπεζίτης προκειμένου να πλουτίσει, αναφέρει μόνο το εξής: πως χρησιμοποίησε τις τακτικές και τους νόμους που ήδη η κοινωνία έχει καθιερώσει.

“Η τυραννία που ενδεχομένως προέκυψε από τη μαχητική μου δράση … ενυπάρχει ήδη στις κοινωνικές επινοήσεις. (…) Η τυραννία πηγάζει από τις επινοήσεις και όχι από τους ανθρώπους που τις ενσαρκώνουν. (…) Δοκίμασε να καταστρέψεις όλους τους καπιταλιστές του κόσμου, χωρίς όμως να καταστρέψεις το κεφάλαιο. Την επόμενη μέρα το κεφάλαιο, ήδη στα χέρια άλλων, θα συνεχίσει, μέσω εκείνων, να ασκεί την εξουσία του”.

“Εκείνοι είναι αναρχικοί στη θεωρία, ενώ εγώ είμαι και στη θεωρία και στην πράξη· εκείνοι είναι μυστικιστές αναρχικοί, ενώ εγώ είμαι επιστήμονας αναρχικός· εκείνοι είναι αναρχικοί που σκύβουν το κεφάλι, ενώ εγώ είμαι αναρχικός που μάχεται και κατακτά την ελευθερία”.